قلعه مروست

قلعه مروست:

موقعیت بنا: این اثر با ارزش در شهر تاریخی مروست و در محدوده مرکزی بافت قدیمی آن جای دارد. با توجه به اهمیت قلعه مروست در بافت تاریخی این شهر، می توان اذعان داشت که این به عنوان یک نشانه ی شهری برای مروست خودنمایی می کند .

معرفی آثار تاریخی با ارزش در حوزه ی نفوذ اثر: برای معرفی بناهای تاریخی با ارزش و مهم و تأثیرگذاری که در محدوده ی بنای قلعه مروست واقع باشد، می توان به بنای مسجد شاه حسین و بقعه ی گنبدی اشاره نمود.

تاریخچه و وجه تسمیه بنا: با توجه به کشف دو ظرف سفالی ایلخانی که در هنگام مرمت بنا و سفال های اطراف قلعه که چندین نمونه آن مربوط به دوره تاریخی می باشد احتمال قدمت بقایای زیرین قلعه کنونی مروست به دوره قبل از اسلام وجود دارد. البته بر اساس گفته افراد محلی قلعه مروست توسط یک شاهزاده خانم قبل از اسلام ساخته شده است. قلعه در زمان پهلوی به عنوان پاسگاه مروست مورد استفاده قرار می گرفته است.

کاربرد بنا: قلعه مروست در حال حاضر بدون استفاده است اما در گذشته به عنوان یک مکان نظامی – مسکونی مورد استفاده قرار می گرفته است.

مالکیت بنا: بر اساس نامه شماره 8622 مورخ 8/12/77 ثبت اسناد و املاک شهرستان مهریز قلعه مروست با شماره 828 فرعی از یک اصل بخش 34 یزد بنام پاسگاه ژاندارمری به ثبت رسیده است.

شکل وفرم کلی بنا: شکل این بنا در پلان به صورت یک ذوزنقه با پایه مربع است  که در مقطع می توان به ساختمانی با خط آسمان صاف رسید که این خط آسمان در گوشه های انتهایی دیوارها و درقسمت برج ها به یکباره از یکنواختی و صافی خارج می گردد و به ارزش بصری بالاتری خواهیم رسید. این بنا با قرار گیری بر روی تپه ای بلند چشم بیننده را وادار می نماید تا با یک مقدمه نظاره گر نمای قلعه بوده و صلابت، عظمت و بلندی خود را به رخ بیننده می کند. کنگره های باروها نیز ریتمی زیبا را در قسمت بالای باروها و در لبه مشترک با خط آسمان ایجاد کرده است. به لحاظ پلان این قلعه امروزه جز در ضلع غربی دارای ساختمان نبوده و تنها در گوشه های داخلی خود دارای بنا می باشد. در گوشه ی جنوب غربی و ضلع غربی قلعه ساختمان با پلان مستطیلی وجود دارد که ارگ قلعه محسوب می گردد، در گوشه ی شمال غربی قلعه نیز یک برج با فرم استوانه ای به همراه یک فضای مکعب مستطیلی کشیده قرار داشته که با ضلع غربی قلعه مماس بوده و کاربری اصطبل داشته است. البته قلعه ی مروست دارای دو برج دیگر به فرمی تقریبا استوانه ای در گوشه ی جنوب شرقی و دیگری با حجم تقریبا مکعبی در گوشه ی شمال شرقی می باشد.

معرفی فضا ها: این قلعه در سه گوشه ی خود دارای سه برج به فرم های استوانه ی و مکعبی است و در گوشه ضلع جنوب غربی به جای برج قسمت حاکم نشین یا همان ارگ قلعه قرار دارد. این قسمت علاوه بر ورودی ( که شامل عناصری همچون  پلکان ورودی، سر در همراه با دو سکو، درگاه هشتی و دالان شیبدار می باشد)، دارای دو طبقه بنا می باشد که معرفی خواهند گردید. هشتی این بنا با یک پلان هشت ضلعی امکان ورود و خروج به قلعه، دسترسی به بام ورودی، دالان ورودی و نیز یک فضای کوچک دیگر در کنار آن فراهم می آورد. این فضا که دارای پوشش از نوع گنبد رج چین می باشد در اضلاعی که درگاه ندارد دارای طاقچه های بلند است. فضای دالان که شیبدار می باشد دارای سقفی از نوع طاق آهنگ بوده و در محل پیچش دارای یک فضای فرورفته در دیوار می باشد.

با پشت سر نهادن دالان به فضای باز قلعه یا همان حیاط آن دسترسی حاصل می گردد. طبقه ی همکف بنای حاکم نشین قلعه دارای سه فضا می باشد که اطاق انتهای خود در ترازی بالاتر به یک اطاق دیگر می رسد. از طریق حیاط و با طی پلکان مجاور ضلع جنوبی قلعه می توان به طبقه ی دوم این قسمت از قلعه دسترسی پیدا نمود؛ این طبقه شامل شش فضای مستقل می باشد که سه فضای جنوبی با یکدیگر تداخل داشته و از سه فضای دیگر نیز امروزه چیزی جز جرزهای آن ها باقی نمانده است. قابل ذکر است که تمامی اطاق های این قسمت از قلعه دارای پوشش طاق گهواره ای می باشند. در امتداد ضلع غربی قلعه می توان بنای اصطبل آن را مشاهده نمود  که خود دارای ده دهانه چشمه طاق می باشد. نماهای این قسمت نیز ساده و با قاب بندی در جرزها در نظر گرفته شده اند. پس از اصطبل یک فضایی بسیار کوچک همراه با یک پلکان که دسترسی به بام اصطبل و برج گوشه ی شمال غربی قلعه مهیا می سازد قرار دارد. این برج به فرم دایره ای بوده و دارای یک طبقه و پله های درونی آن جهت رسیدن به بام برج و روزنه هایی به منظور کنترل محیط بیرون می باشد. سقف آن نیز به صورت گنبد رج چین با خیز کم می باشد. در گوشه ی شمال شرقی قلعه برج دیگری واقع می باشد که از درون قلعه فرم مکعبی واز نمای بیرون فرم مدور دارد. این برج در دو طبقه با سقف های گنبدی ساخته شده که جهت دسترسی به طبقه ی دوم از محوطه ی قلعه پلکانی در نظر گرفته شده است. یک برج دیگر با یک طبقه فضا در گوشه ی جنوب شزقی قلعه وجود دارد که با فرم مدور بود و از طریق پلکانی از حیاط می توان به آن دسترسی یافت. در باروهای پیرامون قلعه بقایای تخریب شده ی دیوار و طاقهای گهواره ای به چشم می خورد که نشان از وجود فضاهایی برای زندگی دیگر ساکنان قلعه بوده است. یک حلقه چاه نیز در نزدیکی ضلع جنوبی دیده می شود که بدون استفاده می باشد.

نحوه نورگیری: در قسمت حاکم نشین قلعه، هم در جداره بیرونی و هم در ضلع درونی روزنه هایی وجود دارد که نور مورد نیاز فضا را تأمین می نمایند؛ اما به دلیل تخریب سقف ها نمی توان اظهار نظر درستی در رابطه با نورگیری از سقف نمود. اما در هشتی ورودی اتاقی روزنه ی بالای طاق گنبدی وظیفه ی نور رسانی را بر عهده دارد. در قسمت اصطبل نیز جداره های رو به حیاط دارای روزنه هایی برای تأمین نور و تهویه هوا می باشد و در ضمن این قسمت از بنا به وسیله ی طاق های کلمبو و چهار بخش پوشیده شده اند که دارای چشمه نورهایی در راس گنبد هستند و نور فضای داخلی را تأمین می کنند. در برج ها نیز سقف های گنبدی و برج چین وجود دارد که با خیز کم اجرا شده اند و دارای روزنه ای در رأس می باشند که نور قسمت زیرین و مسقف برج را تأمین می کنند.

تزیینات بنا: این بنا در فضاهای درونی فاقد تزیینات بوده و تنها تزیینات مختصری از نوع آجر کاری در نمای بیرونی ارگ بنا دیده می شود.

مصالح: در این بنا از مصالحی همچون خشت و گل و آجر و از کاه گل برای ملات استفاده شده است. ابعاد خشت ها تقریبا در حدود 40×40×6سانتیمتر است.

سفال: قلعه مروست روی یک تپه باستانی با ارتفاع حدود 6 متر و وسعتی حدود 8000 متر مربع در مرکز شهر مروست واقع شده است. که در بعضی قسمت های پایین تپه آثاری از خشت به خوبی به چشم می خورد.  آثار سفال در سرتاسر این تپه پراکنده شده اند، فقط به خاطر شیب تند بیشتر قسمت های تپه، اکثراً سفالهای که در قسمت پایینی تپه باستانی قرار داشت جمع آوری شد. و سفال های که به دست آمد مربوط به دوره تاریخی، سلجوقی و ایلخانی می باشد.