موقعیت و نحوه دسترسی به بنا: خانه وقفی در شهر مروست قرار گرفته است.
همجواری های بنا: در مجاورت بنا در ضلع غربی مسجد جامع، در ضلع شرقی کاروانسرای شعبه، در ضلع جنوبی خانه های مسکونی قرار دارد و در ضلع شمالی خیابان مسجد جامع قرار دارد.
معرفی آثار تاریخی با ارزش در حوزه ی نفوذ اثر: مهمترین آثار تاریخی با ارزش در حوزه نفوذ اثر کاروانسرای شعبه، مسجد جامع و قلعه مروست می باشد.
تاریخچه و وجه تسمیه اثر: اگرچه هشتی خانه وقفی کتیبه ای گچی دارد که سال 1320 ه.ق را نشان می دهد ولی بر اساس کاربندی گچی سردر سه دری و پنج دری ها با قوس های هلالی به دوران صفوی مشابهت دارد، نیز تزیینات ضلع غربی پنج دری ضلع جنوب غربی خانه آن را به دوران صفوی و قاجاریه تواماً مربوط می سازد. پس قدمت اولیه خانه احتمالاً متعلق به دوره صفویه است که در دوره قاجاریه تعمیرات اساسی در این خانه انجام شده است. اینکه چرا بنای مذکور به خانه وقفی موسوم است به علت آن است که این خانه وقف بر آستان قدس رضوی می باشد.
کاربرد بنا: این بنا مسکونی بوده است و در حال حاضر متروکه می باشد اما بنا در حال مرمت و بازسازی است تا مورد استفاده قرار گیرد.
مالکیت بنا:با توجه به نام بنا که به خانه وقفی مشهور است می توان استنباط کرد که این اثر در ردیف موقوفات قرار دارد.
شکل و فرم کلی بنا: خانه وقفی از لحاظ پلان و فرم کلی مربع شکل بوده است که فضاهای مسکونی در اطراف حیاط شکل گرفته اند. و از نظر ارتفاع در قسمت شمالی به صورت دو طبقه است و در دیگر اضلاع به صورت یک طبقه و دارای اندازه ثابتی می باشد.
معرفی فضاها: طرح خانه وقفی به صورت حیاط مرکزی است که فضاها دور تا دور آن ایجاد شده اند.
فضاهای ورودی خانه وقفی: ورودی خانه در انتهای ساباطی به طول 10 متر و عرض 2 متر به هشتی با پوشش کاربندی گچی می رسد. کتیبه هشتی با نقوش اسلیمی با آیات بسم الله الرحمن الرحیم و نصر من الله و فتح قریب تاریخ 1320 ه.ق را در بر دارد.
بادگیر خانه وقفی: بادگیری است بلند و باشکوه که در گوشه جنوب غربی خانه ساخته شده است. این بادگیر چهار طرفه است و دارای 6 قفسه می باشد.(عکس10) در استفاده از آجر برای ساخت بادگیر به شیوه های تزیینی نیز توجه شده است. در ضلع شمالی و در قسمت پایین بدنه بادگیر راه ورودی باریکی به داخل بادگیر تعبیه گردیده است. که در بادگیرهای یزد کمتر مشاهده می شود. مصالح به کار رفته در خانه وقفی خشت وگل و آجر است. ابعاد حیاط مرکزی بنا تقریباً 10×15 متر است.
جبهه شرقی حیاط شامل پنج دری است که در طرفین آن راهرو ساخته شده است.
جبهه شمالی حیاط شامل سه اتاق سه دری است.
جبهه جنوبی حیاط شامل تالاری در میان و دو اتاق سه دری در طرفین آن است حد واسط تالار و اتاق ها راهرو تعبیه شده است.
نحوه نورگیری: این بنا با توجه به داشتن بازشوهای کافی در جداره های رو به حیاط از نور ملایم خورشید به خوبی استفاده می نماید. اتاق های عقب نشسته نیز با استفاده از روزنه درون سقف نور مورد نیاز را تأمین می نمایند.
تزیینات: تزیینات بنا در کاربندی های گچی هشتی و سردر اتاق های سه دری و پنج دری مشهود است.
منبع: کتاب قلعه روستاهای تاریخی منطقه هرات و مروست تألیف مجید توانگر مروستی
